Hoe is de tolkvoorziening in andere landen geregeld? En wat zijn de verschillen met de voorziening in Nederland? Dat vroeg de redactie van Doof.nl zich af en bekeek de voorziening in Amerika en Uganda. Elk land heeft zijn eigen wetten, regels, gebruiken en cultuur. Zelfs binnen een land kunnen er per regio andere regels zijn. Dit is ook terug te zien in de tolkvoorziening.

In Nederland kunnen doven, slechthorenden en doofblinden met een verwijzing van een huisarts of KNO-arts tolkuren aanvragen. Daadwerkelijk een tolk aanvragen kan rechtstreeks of via een bemiddelingsbureau. Alle gediplomeerde tolken staan in het register voor tolken gebarentaal (RTGS) en hebben een nascholingsplicht. In Nederland is dat landelijk geregeld dit in tegenstelling tot Amerika. De tientallen Amerikaanse staten hebben elk hun eigen regels. In de ene staat is een student aan de tolkopleiding verplicht nog voor de start enige basiskennis te hebben van de Amerikaanse gebarentaal (ASL).Terwijl in een andere staat een tolk theoretisch gezien aan de slag kan zonder diploma’s. Dit laatste gebeurt daadwerkelijk in Uganda. In dat land is veel wettelijk vastgelegd rondom de communicatie voor doven en slechthorenden, maar de middelen zijn te beperkt om deze wetten na te leven. Daardoor is er vaak geen tolk aanwezig en zetten andere horende aanwezigen zich in om het een ander te vertalen. Uganda is in vele opzichten nog in ontwikkeling en dat geldt ook voor de tolkvoorziening.

Tolkopleiding
In Nederland is er één onderwijsinstelling waar tolken gebarentaal worden opgeleid. De Hogeschool Utrecht biedt een vierjarige HBO opleiding aan. Er zijn geen speciale instroomeisen. Studenten met een VWO of Havo diploma op zak, worden direct toegelaten. Studenten met een MBO (niveau 4) vooropleiding kunnen zich aanmelden.
Ook in Uganda is er is maar één tolkopleiding, maar de situatie is beperkter. De Kyambogo University biedt deze tweejarige opleiding aan. Dit blijkt echter niet afdoende om goede kwaliteit te waarborgen, maar de hoop is dat er uitbreiding komt in de toekomst.
In Amerika, daarentegen, zijn er welgeteld 44 verschillende bachelor en associate degree opleidingen om tolk gebarentaal te worden. Met een associate degree behaal je een wettelijke hbo-graad en is vaak een onderdeel van een bacheloropleiding. De toelatingseisen zijn verschillend per opleiding. Het beheersen van bepaalde vaardigheden in de Amerikaanse gebarentaal (ASL) kan een van die eisen zijn.

Een tolk aanvragen
In Nederland zijn tolkgebruikers in bijna alle situaties zelf verantwoordelijk voor het regelen van een tolk. Zij krijgen een bepaald aantal tolkuren in drie verschillende categorieën: leef- onderwijs en werksituaties. Een tolk kan persoonlijk benaderd worden of via een bemiddelingsdienst. (Tolkcontact, Tolknet of Triple-B) Er zijn twee situaties waarbij de Nederlandse tolkgebruiker niet zelf verantwoordelijk is voor het regelen van een tolk. Wanneer een doof persoon bij de rechtbank verdachte is bij een strafzaak en wanneer de politie een doof of slechthorend persoon als getuige of verdachte oproept. Alleen in die twee situatie is de rechtbank danwel politie verplicht een tolk te regelen.

In Amerika ligt de verantwoordelijk soms bij de tolkgebruiker, maar lang niet altijd. Dat is een groot verschil met Nederland. Amerikaanse dove en slechthorende mensen beschikken daarom niet over een bepaald aantal tolkuren. Een tolk aanvragen gebeurt meestal via een agentschap waar veel tolken bij zijn aangesloten. Wie er verantwoordelijk is voor de aanvraag van de tolk, verschilt per situatie. Een enkele keer komt het voor dat de zorgverzekering de tolk regelt en betaalt, maar dat is uitzonderlijk. Er zijn in de wet situaties vastgelegd wanneer de horende persoon een tolk regelt en de kosten op zich neemt. Dat geldt onder andere bij overheidsinstanties en artsen. De arts of ambtenaar vraagt de tolk dan aan bij een agentschap. Wanneer een tolkgebruiker zelf een tolk aanvraagt gaat dat op dezelfde wijze. Als de dove of slechthorende persoon een bepaalde tolk prettig vindt, kan hij dat kenbaar maken. Het agentschap probeert daar dan rekening mee te houden. Soms heeft de tolkgebruiker een voorkeur voor een mannelijke of vrouwelijk tolk. Vooral in medische situaties kan dat prettiger zijn. Zowel in Nederland als in Amerika kan de tolkgebruiker dit zelf bepalen.

In Uganda is er vanuit de overheid geen invulling gegeven aan de uitvoering van de tolkvoorziening. Wettelijk is er veel vastgelegd over communicatie voor doven en slechthorenden. Bijvoorbeeld dat er tolken ingezet moeten worden in publieke instellingen, zoals op scholen, in ziekenhuizen en in de rechtbank. De uitvoering van deze wetten laat, door de omstandigheden waarin het land zit, te wensen over. Daardoor is er in de praktijk geen goede tolkvoorziening en is er geen tolk aanwezig. Een enkele keer wordt er wel een tolk geregeld door dove mensen zelf of de organisatie die een bijeenkomst houdt. Een tolk aanvragen kan rechtstreeks en de kosten zijn voor de aanvrager. De overheid vergoedt de tolkuren namelijk niet. Dat is ook een van de redenen dat er vaak geen tolk aanwezig is. Dove mensen in Uganda hebben meestal geen geld om zelf een tolk te betalen. Hierdoor komt het vaak voor dat horende personen, die toevallig aanwezig zijn, vertalen voor de dove persoon. Wel zijn er doven die een tolk hebben op het werk. De tolk is dan in dienst bij de organisatie en doet vaak naast het tolken ook administratief werk. De werkgever betaalt dan de tolk.

Werken als tolk
Tolken gebarentaal kunnen in alle drie de landen bij een vereniging terecht. In Nederland is dat de Nederlandse Beroepsvereniging voor tolken gebarentaal (NBTG). Zij behartigen de belangen van de tolken gebarentaal en zorgen voor professionalisering. Zo hebben zij het tolken register opgezet. Op de website van de Stichting Register Tolken Gebarentaal en Schrijftolken (RTGS) staan alle gekwalificeerde tolken gebarentaal en schrijftolken. Het register waarborgt de kwaliteit van de tolken door hen te verplichten nascholingen te volgen. Een vereniging voor tolken gebarentaal is er ook in Uganda, Uganda National Association of Sign Language Interpreters (UNASLI). Deze vereniging is momenteel niet erg actief, omdat er relatief weinig werk is voor tolken. Het is een vicieuze cirkel: er is weinig werk omdat men geen budget heeft voor de inzet van tolken en tolken zijn niet actief in het werkveld omdat de verdiensten te laag zijn en er geen zekerheid is. Van de enkele tolken die wel actief zijn, werken sommige in dienstverband. Andere tolken werken parttime en combineren dit met ander werk. Bij UNASLI spelen beperkte financiële middelen ook mee. Ondanks dat kwam de vereniging in actie nadat er op social media commotie ontstond in verband met onvrede een tolk op tv. Daarnaast is het bestuur onlangs diverse keren bij elkaar gekomen en wordt er in september voor het eerst nascholing voor tolken georganiseerd. Daar kunnen ze alle steun goed bij gebruiken zoals bijvoorbeeld goed nascholingsmateriaal.

Ook in Amerika is er een vereniging voor tolken gebarentaal, Registery of Interpreters for the Deaf, inc (RID). Zij hebben ook het register voor tolken gebarentaal onder hun hoede. Welke eisen er zijn om daadwerkelijk in Amerika als tolk aan de slag te mogen, verschilt per staat. Soms is een test vooraf verplicht. In andere staten mogen tolken zelfs zonder een diploma aan de gang. Een agentschap moet hen wel eerst accepteren. In andere staten is een tolk verplicht om geregistreerd te staan in het register.

Vereniging voor doven en slechthorenden
Voor doven en slechthorenden zijn er in Amerika lokale en nationale verenigingen. Een daarvan is de National Association for the Deaf (NAD). Dat is te vergelijken met Dovenschap in Nederland. Beiden behartigen de belangen van doven en slechthorenden. Dit doen ze op nationaal niveau op bijvoorbeeld het gebied van wet en regelgeving. De missie die ze hebben komen veelal overeen. Namelijke de culturele en taalkundige aspecten van de dovengemeenschap beschermen, stimuleren en beheren. Verder zien de verenigingen een inclusieve maatschappij voor zich waarin doven en slechthorenden dezelfde rechten en plichten hebben en op dezelfde manier worden behandeld als ieder ander. Ook wat mogelijkheden betreft zouden zij idealiter dezelfde kansen krijgen. Het NAD houdt zich ook bezig met het RID, het register voor tolken gebarentaal. Zij hebben een rol bij de eisen van bepaalde certificaten die tolken kunnen behalen.

In Uganda kunnen dove mensen terecht bij de Uganda National Association of the Deaf (UNAD). Verspreidt over heel Uganda zijn er lokale afdelingen. Zij zetten zich in voor toegankelijkheid voor doven en het bevorderen van de gebarentaal. Meer opkomen voor de rechten van dove personen en gelijkheid in voorzieningen als onderwijs en gezondheidszorg staan centraal. Respect voor de dovencultuur en de gebarentaal vindt UNAD erg belangrijk. Op verschillende manieren proberen ze dit over te brengen. Zo verspreiden ze informatie over gebarentaal en doofheid, netwerken ze in binnen en buitenland en organiseren ze activiteiten als theater voor doven. UNAD werkt ook samen met de Ugandese vereniging voor tolken, UNASLI en samen met Kyambogo University doet UNAD ook onderzoek.

Cijfers
Begin 2017 waren er in Nederland 574 geregistreerde tolken Nederlandse Gebarentaal waarvan 25 mannelijke tolken. Op dat moment waren er 82 schrijftolken die ook werkzaam zijn als tolk gebarentaal, ook wel combitolken genoemd. In Amerika waren er in 2016 naar schatting 10000 geregistreerde tolken gebarentaal met certificaten van het RID. Een klein aantal daarvan is man. In Uganda zijn er naar schatting 450 tolken gebarentaal opgeleid waarvan er maximaal 150 daadwerkelijk werkzaam zijn.